Kącik czytelnika

Misterium metanoi i spowidzi.

Należący do wąskiego grona współczesnych najwybitniejszych polskich teologów prawosławnych arcybiskup Jerzy (Pańkowski) od wielu lat przybliża czytelnikowi prawosławnemu i innosławnemu różne ważne kwestie z zakresu szeroko pojmowanej tematyki pastoralnej. Po wydawanych od 2012 r. obszernych i dogłębnych monografiach poświęconych głoszeniu Słowa Bożego, sakramentowi kapłaństwa i tematyce śmierci postrzeganych z prawosławnej perspektywy, w bieżącym roku swój wysiłek twórczy skierował on na sakrament spowiedzi i towarzyszące mu kwestie. Efektem tej pracy stała się książka pt. „Misterium metanoi i spowiedzi”, wydawnictwo w sposób kompleksowy, wręcz encyklopedyczny poruszające prezentowaną tematykę. W polskim Prawosławiu pozycji takiej do tej pory nie było, a przypuszczać można, że niewieloma podobnymi mogą również poszczycić się inne lokalne Cerkwie prawosławne. Mają one, zatem, czego pozazdrościć naszej Cerkwi, co brać za inspirację i wzorzec.

Liczącą aż 355 stron książkę poprzedza „Przedmowa”, z dużą dozą kompetentności napisana przez rektora warszawskiego Prawosławnego Seminarium Duchownego ks. prof. Jerzego Tofiluka. Pisze on w niej m.in. o niebezpiecznych współczesnych wpływach prądów humanistycznych i tendencji racjonalistycznych, które „wpłynęły na deprecjację i deformację pojęcia grzechu”, który coraz częściej pojmowany jest jako „swoiste wydarzenie egzystencjalne, uzewnętrznienie oczywistej ludzkiej natury i nieunikniona rzeczywistość zachowań ludzkich”. Prowadzi to do przewartościowania norm, co z kolei „otwiera przed teologią pasterską nowe wyzwanie – konieczność przywracania właściwej hierarchii wartości w życiu chrześcijanina i konieczność walki z trendami aprobującymi i normatywizującymi grzech jako swoisty przejaw wolności w naszych czasach”. Ks. Tofiluk postrzega prezentowaną pracę jako swojego rodzaju prawosławną duchową odpowiedź na niebezpieczeństwa związane z tym przewartościowaniem norm. „Akt spowiedzi i metanoi, którego analizy podjął się arcybiskup Jerzy – pisze on – ukazany został, nade wszystko, jako środek przywrócenia i aktualizacji rzeczywistości koinonii – Komunii Boga i człowieka”. Ów akt autor stara się kierować zarówno do spowiedników, jak i do spowiadających się, chociaż nie ulega wątpliwości, że z zainteresowaniem rozprawę przeczyta każdy, kto chciałby pogłębić swoją wiedzę na temat tego wyjątkowego sakramentu. Z pewnością będzie to lektura pożyteczna zarówno dla osób aktywnie uczestniczących w cerkiewnym życiu liturgicznym, jak i dla tych, którzy, świadomie bądź nieświadomie, zaniedbali poczucie przynależności do Chrystusowej owczarni, a być może mają też opory przed przystępowaniem do sakramentu spowiedzi. Czerpać z niej powinni również duszpasterze-spowiednicy. Z myślą o nich książka uwypukla kwestie prawidłowego i należytego przygotowania kapłana sprawującego sakrament spowiedzi, w realizacji którego duszpasterz dotyka najbardziej kruchej i intymnej materii życia ludzkiego – duszy. O wartości książki, zdaniem ks. rektora, stanowi również, że „równolegle występują w niej wątki zarówno historyczne i humanistyczne, jak i liturgiczne oraz duchowe”.

Nie ulega wątpliwości, a o tym czytamy już na początku „Wstępu” do książki, że z punktu widzenia statystycznego duchownego najtrudniejszym elementem posługi kapłańskiej jest właśnie sakrament spowiedzi. Nie mniej trudny jest on również dla przystępujących do niego wiernych. Obaw i trudności związanych z tym sakramentem doświadczają, zatem, obie jego „strony”. Tym większa jest radość, satysfakcja, ale również podziękowanie abp Jerzemu, że zainspirował się tą tematyką. Wymienia on trzy powody tejże inspiracji: „Po pierwsze, to świadomość, że misterium spowiedzi nadaje głęboki sens naszemu życiu, leczy ludzkie rany i pozwala odnaleźć prawdziwe człowieczeństwo. Drugim powodem były i nadal pozostają niezliczone pytania o spowiedź, począwszy od trywialnego „jak się spowiadać?” po konkretne, jak chociażby „z czego i komu się spowiadać?”. Trzecim motywem sięgnięcia po tę, zawsze niewyczerpaną, tematykę jest także rozrastająca się pandemia grzechu wśród ludzi, a co gorsza, próba jego normatywizacji”.

Poza „Przedmową” i „Wstępem”, jak też finalizującymi pracę „Epilogiem” i „Bibliografią” (dodajmy – szeroką i urozmaiconą, głównie obcojęzyczną), na książkę składa się siedem rozdziałów. W pierwszym autor, sięgając do biblijnej koncepcji grzechu, omawia genezę misterium metanoi i spowiedzi, prezentuje związane z tą kwestią starotestamentowe praktyki i formy.

W rozdziałach drugim i trzecim abp Jerzy koncentruje się wokół nowotestamentowego ujęcia metanoi, zgłębiając jej istotę, formę i cel. Podkreśla przy tym, że „metanoia jest warunkiem przyjęcia Królestwa Bożego, które należy wiązać z przyjściem na świat Jezusa Chrystusa”. W trzecim rozdziale autor pisze m.in., że chrześcijanie pierwszych wieków nie znali sakramentu spowiedzi w jego dzisiejszej odsłonie, później zaś osłabienie morale chrześcijan spowodowało, że zaczęło przybywać ciężkich grzeszników, co zmusiło Cerkiew do wypracowania pewnego sposobu ponownego przyjmowania do niej osób, które takich grzechów dokonały. Cały czwarty rozdział pracy poświęcony został analizie pierwszych rytów misterium spowiedzi, a szczególnie Nomokanonu św. Jana Postnika (VI w.), czołowego rytu tego sakramentu pierwszych wieków chrześcijaństwa. Opisano też w nim regulacje epitymijne św. Nikodema Hagioryty, które stanowią naturalną kontynuację Nomokanonu św. Jana Postnika. Analizując obecnie używane ryty spowiedzi poruszono także wątek związany z problematyką pytań zadawanych penitentowi podczas spowiedzi i kwestii tajemnicy spowiedzi. Kolejny rozdział książki poświęcony został osobie spowiednika i ojca duchowego, tj. osoby stojącej po „drugiej stronie” sakramentu spowiedzi z punktu widzenia osoby do niej przystępującej. Autor omawia w nim m.in. kompetencje i prawa spowiednika. Podkreśla przy tym, że „Kapłan – spowiednik musi być także dobrym psychologiem, terapeutą, a nade wszystko duchowym ojcem”. Szósty rozdział pracy traktuje o ogólnych uwarunkowaniach spowiedzi. Przynosi on wiedzę na temat etiologii, symptomów i skutków grzechu.

Ostatni, siódmy rozdział przedstawia typologię osób przystępujących do spowiedzi i jej metody. Zawiera on, w pewnym sensie, zarówno „typologię grzeszników”, jak i podpowiedzi dotyczące sposobów postępowania spowiednika z nimi. W rozdziale tym przedstawiono także zasadnicze przejawy pracy duszpasterskiej z dziećmi, młodzieżą, chorymi i umierającymi, mężczyznami i kobietami. Należy żywić nadzieję, że autor prezentowanej książki będzie kontynuował prace nad kolejnymi zagadnieniami dotykającymi problematyki służby kapłańskiej i duszpasterskiej. Na tym obszarze jest wiele jeszcze dziewiczych tematów zasługujących na dogłębne przepracowanie i systematyczne, analityczne przedstawienie.